STAROŻYTNI GRECY

Nie znamy dokładnie ani czasu, ani miejsca, w którym pojawiły się pierwsze całościowo opracowane teorie na temat pamięci. Pierwsze, bardzo wymyślne, próby wyjaśnienia fenomenu pamięci znaleźć można jednak już u Greków ok. 800 r. pne. W porównaniu z dzisiejszą wiedzą na ten temat, wydają się one zadziwiająco naiwne, tym bardziej, że podejmowali je ludzie, których historia postawiła potem w szeregu największych myślicieli wszechczasów.

I tak w szóstym wieku pne Parmenides uważał pamięć za mieszaninę światła i ciemności lub zimna i ciepła. Zakładał, że jeśli nic nie burzy tej mieszaniny, pamięć działa znakomicie, a jeśli coś ją zakłóca, zaczynamy zapominać. Diogenes z Apolonii, żyjący w piątym wieku pne głosił z kolei, że na proces zapamiętywania składają się zdarzenia, w efekcie których ma miejsce równomierna dystrybucja powietrza w ciele człowieka. Również i on, podobnie jak Parmenides, zakładał, że jeśli ta równowaga zostanie zachwiana, pamięć słabnie.

Pierwszy poważniejszy wkład w dziedzinie badań nad istotą pamięci zawdzięczamy Platonowi w czwartym wieku pne. Jego hipotezę "tabliczki woskowej" brano pod uwagę jeszcze do niedawna. Wg Platona umysł rejestruje różnorakie wrażenia tak, jakby zapisywał je rylcem na tabliczce woskowej. Zapamiętane wrażenia wraz z upływem czasu bledną, aż wreszcie zanikają całkowicie, pozostawiając znowu gładką powierzchnię wosku. Nic nie zostało w pamięci. Zapamiętywanie - zapominanie, jedno towarzyszy drugiemu, chociaż ciągle wielu ludzi uważa jeszcze, że są to dwa różne procesy (o czym dalej). Niedługo po Platonie Zenon (ze szkoły stoików) zmodyfikował nieco koncepcje swego poprzednika przyjmując, że rozmaite wrażenia po prostu "zapisują się" na "tabliczce woskowej". Podobnie jak wcześniejsi myśliciele, Zenon nie umiejscawiał umysłu i pamięci w jakimś konkretnym organie, czy części ciała ludzkiego, i uważał jak wszyscy Grecy, że "umysł" to bardzo mgliste pojęcie.

Pierwszą bardziej naukową terminologię związaną z tematem zawdzięczamy Arystotelesowi (początek czwartego wieku pne), który utrzymywał, że dotychczasowy język nie nadaje się do wyjaśnienia fizycznych aspektów pamięci. Próbując rzecz wyjaśnić inaczej Arystoteles wiele z dzisiejszych funkcji mózgu związał z sercem. Twierdził na przykład, że o pamięci decyduje przepływ krwi (stymulowany pracą serca), a zapominanie jest skutkiem stopniowego spowalniania tego ruchu. Szczególny wkład Arystotelesa w wiedzę o funkcjonowaniu pamięci to fundamentalne dziś prawo skojarzeń, o którym w wielu miejscach przeczytasz w tej książce (również w ujęciu praktycznym).

W trzecim wieku pne Herofilus wprowadził do dyskusji nad przedmiotem "duchy ożywione i zwierzęce". Twierdził, że duchy ożywione lub "wyższego rzędu" dają początek duchom niższym, zwierzęcym, domeną których miały być pamięć, mózg i system nerwowy, pełniące jednak drugorzędną rolę w stosunku do serca. Ciekawe, że wyższość człowieka nad zwierzęciem Herofilus uzasadniał większym pofałdowaniem ludzkiego mózgu (dzisiaj powiedzielibyśmy - większą liczbą zwojów mózgowych), chociaż nie podawał na to żadnego dowodu. Dopiero w 19 w., a więc ponad 2.000 lat później, odkryliśmy jak ważna jest kora mózgowa.

Tak więc Grecy pierwsi starali się opisać fizyczne, przeciwstawne duchowym, podstawy działania ludzkiej pamięci i rozwinęli pierwsze naukowe teorie, tworząc również struktury językowe umożliwiające ten rozwój. Dziełem ich myśli jest hipoteza "tabliczki woskowej", w myśl której pamięć i zapominanie to przeciwstawne strony tego samego procesu.

RZYMIANIE

To ciekawe, ale myśliciele rzymscy wzbogacili naszą wiedzę o funkcjonowaniu pamięci w zadziwiająco małym stopniu. Najwięksi z nich, zajmujący się tą tematyką - Cyceron (pierwszy wiek pne) i Quintylian (pierwszy wiek ne) bez zastrzeżeń przyjęli hipotezę "tabliczki woskowej" i właściwie nie wyszli poza jej ramy.

Zdecydowanie rozwinęli natomiast mnemotechnikę i systemy pamięciowe. Rzymianie pierwsi opisali na przykład Łańcuchową Metodę Skojarzeń i zastosowanie "zakładek mieszkaniowych" (o czym przeczytasz dokładniej w następnych rozdziałach).

WPŁYW KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

Kolejny autorytet swego czasu, który próbował dociec istoty pamięci i stworzył własną teorię, to własny lekarz z drugiego wieku ne, Galen (?). Uczony ten umiejscowił i opisał rozmaite organy i części ciała ludzkiego i badał działanie i budowę systemu nerwowego. Podobnie jak późni Grecy, zakładał, że pamięć i procesy myślowe są częścią "niższego porządku", tj. zwierzęcego ducha, który rodzi się w obu półkulach mózgu i tam ma siedlisko. Galen wierzył, że mózg zasysa powietrze i miesza je z duchami witalnymi i że z tej mieszaniny powstaje duch zwierzęcy, który wchodzi w głąb systemu nerwowego i pozwala człowiekowi na odbiór wrażeń zmysłowych.

Kościół, którego wpływ w tym czasie stawał się coraz większy, bardzo szybko zaakceptował i potwierdził teorie Galena w formie doktryny, co praktycznie zahamowało rozwój wiedzy o mechanizmach pamięci na blisko 1.500 lat. Nieśmiałe próby w tym zakresie tłumiły wielkie umysły epoki, uznające autorytet Kościoła. W czwartym wieku ne Św. Augustyn podzielał pogląd Kościoła, że zapamiętywanie jest funkcją duszy, mieszkającej w mózgu i nigdy nie wyszedł poza anatomiczne aspekty tej teorii.

Od czasów Św. Augustyna aż po późny wiek siedemnasty nie powstała właściwie żadna znacząca teoria na temat pamięci. Nawet tak wielki umysł jak Descartes akceptował główną myśl Galena, aczkolwiek uważał, że duch zwierzęcy rodzi się w szyszynki, po czym specjalnymi kanałami krąży w mózgu, aż dochodzi do tej jego części, gdzie wyzwalają się mechanizmy pamięciowe. Im bardziej czyste, "przejezdne" są te kanały, tym łatwiej popłynie w nich duch zwierzęcy. W ten właśnie sposób Descartes wyjaśniał możliwości poprawy pamięci i tworzenie śladów pamięciowych w dzisiejszym rozumieniu tego terminu. Ślad, albo ścieżka pamięciowa, to fizyczna zmiana w układzie nerwowym, która tworzy się dopiero po okresie uczenia się i dzięki której możemy odtworzyć to, co zapamiętaliśmy.

Kolejny autorytet naukowy, który "popłynął z prądem" to Thomas Hobbes. Jego teoria pamięci praktycznie nie poszerzyła wiedzy na ten temat w stosunku do wcześniejszych hipotez. Hobbes podzielał poglądy Arystotelesa, odrzucał co prawda niefizyczne wyjaśnienia funkcjonowania pamięci, ale nie próbował wyjaśnić jej rzeczywistej natury, ani też nie poczynił znaczących kroków, aby zlokalizować ośrodki pamięci w mózgu.

Teorie myślicieli i naukowców 17 wieku wydają się w oczywisty sposób potwierdzać zdecydowanie hamującą rolę Galena i filozofów Kościoła, którzy jako wielcy intelektualiści swego czasu akceptowali bez wyjątku prymitywne teorie na temat pamięci.

OKRES PRZEJŚCIOWY - WIEK 18.

Jednym z pierwszych myślicieli, którzy znaleźli się pod wpływem idei Renesansu i Newtona był Dawid Hartley - twórca rozwiniętej wibracyjnej teorii pamięci. Wykorzystując korpuskularną teorię Newtona Hartley założył, że jeszcze przed urodzeniem w mózgu oseska pamięć zaczyna "wibrować". Późniejsze wrażenia zmysłowe modyfikują te wibracje, zmieniają je co do wielkości, rodzaju, miejsca i kierunku, ale po ich ustąpieniu wibracje to szybko wracają do poprzedniego stanu. Jeśli jednak bodziec zmysłowy zadziała powtórnie, ten powrót będzie już nieco dłuższy, przy kolejnym nawrocie jeszcze dłuższy, aż ustali się "nowy" stan, tzn. powstanie ślad pamięciowy.

Z kolei pierwszym, który połączył zjawiska elektryczne z funkcjonowaniem mózgu był Zanotti. W jego ślady poszedł również Bonnet. Ten ostatni połaczył teorie Hartley z elastycznością włókien nerwowych. Przyjął, że im częściej używamy włókien nerwowych, tym łatwiej one wibrują i tym lepiej zapamiętujemy. Jak widać, teorie te, bardziej rozbudowane niż poprzednie, uwzględniały wyniki badań w dziedzinach pokrewnych, co dało podstawę do opracowania kilku nowoczesnych koncepcji na temat pamięci.

WIEK DZIEWIĘTNASTY

Rozwój nauki, szczególnie w Niemczech, przyczynił się do znaczących postępów w interesującej nas dziedzinie. Wiele teorii uznawanych jeszcze od czasów starożytnych Greków, zostało odrzuconych, a do głosu doszły teraz nauki biologiczne.

Jerzy Prochaska, czeski fizjolog, ostatecznie odrzucił starą teorię "duchów zwierzęcych" jako nie mającą podstaw naukowych ani dowodów przemawiających za jej słusznością. Uważał również, że ciągle zbyt mała wiedza czyni wszelkie spekulacje na temat lokalizacji pamięci w mózgu zwykła stratą czasu. Dopiero 50 lat po nim próby umiejscowienia ośrodków pamięci okazały się bardziej owocne.

W tym samym czasie pojawiła się jeszcze jedna znacząca teoria podana przez francuskiego lekarza Pierra Flourensa, według którego "miejscem" pamięci jest każda część mózgu. A więc mózg działa jako całość. Inaczej mówiąc efekt tego działania nie jest prostą interakcją mniejszych "podzespołów".

TEORIE DZISIEJSZE

Wysiłki zmieniające do poznania istoty pamięci wsparł w ogromnym stopniu postęp technologiczny i metodologiczny 20. wieku. Prawie bez wyjątku naukowcy zajmujący się tą tematyką umiejscawiają ośrodki pamięci w obszernej korze mózgowej, ale gdzie dokładnie leżą te miejsca, a i jak działa sam mechanizm pamięci pozostaje ciągle w sferze domysłów. Pierwszą godną wzmianki teorię na ten temat opracował na początku dwudziestego wieku Herman Ebbingaus, któremu zawdzięczamy krzywe uczenia się i zapominania ( patrz rozdział 11 ) oraz podstawy późniejszych, bardziej skomplikowanych opracowań.

Badania i prace teoretyczne na tym polu można podzielić na trzy główne grupy: biochemia działania mózgu, prace które próbują dowieść, że zapamiętywanie nie jest procesem jednostkowym, ale trzeba je rozbić na etapy i badania kliniczne Widera Penfielda, wykorzystujące stymulacje mózgu.

Badania nad biochemią pamięci zapoczątkowane w latach 50. doprowadziły do teorii, w myśl której złożona cząsteczka RNA (kwasu rybonukleinowego) działa jak chemiczny pośrednik w procesach zapamiętywania. RNA wytwarzany jest przez DNA (kwas dezoksyrybonukleinowy), odpowiedzialny za nasze cechy dziedziczne (np. kolor oczu). Szereg eksperymentów rzeczywiście potwierdza znaczący udział RNA w procesie zapamiętywania. Na przykład w niektórych komórkach zwierząt poddanych tresurze stwierdzono zmiany RNA. Co więcej, jeśli powstrzymać lub zmienić produkcję RNA w organizmie zwierzęcia, zwierzę to nie jest w stanie uczyć się, czyli pamiętać. Jeszcze bardziej fascynujące doświadczenie pokazuje, że jeśli wstrzyknąć RNA z komórek jednego szczura drugiemu, ten drugi "pamięta" to co pierwszy, chociaż nigdy przedtem się tego nie uczył.

Aczkolwiek prace badawcze w tych kierunkach intensyfikują się coraz bardziej, inna grupa naukowców sugeruje, aby przestać badać "zapamiętywanie", a zająć się bardziej "zapominaniem". Wedle ich opinii nie tyle zapamiętujemy, ile stopniowo zapominamy. Tezę tę najlepiej wyraża dupleksowa teoria zapamiętywania i zapominania, według której zatrzymujemy w mózgu nowe informacje na dwóch poziomach, tj. w pamięci krótkotrwałej i długotrwałej. Na przykład sam zapewne pamiętasz, że zupełnie inaczej przypominasz sobie swój własny numer telefonu i telefon, który ktoś podał ci przed chwilą. W pierwszym przypadku posługujesz się pamięcią krótkotrwałą, dzięki której nową informację "masz w głowie", ale jeszcze nie zakodowaną, a więc podatną na szybsze zapomnienie. W pamięci długotrwałej natomiast nowa informacja jest kodowana właściwie i do końca, tzn. mózg ją skutecznie archiwizuje i może przechować na bardzo długo, nawet "na zawsze".

Eksperymenty z bezpośrednią stymulacją mózgu zapoczątkował prof. Wilder Penfield. Wykonując liczne kraniotonie (usuwanie niewielkich części mózgu), Penfield pierwszy zdjął fragmenty czaszki tuż nad bocznymi płatami mózgu. Przed operacją Penfield systematycznie pobudzał otwarty mózg impulsami elektrycznymi, a pacjent, który pozostawał przytomny, opisywał wrażenia po każdym bodźcu. W czasie pierwszych doświadczeń Penfield stymulował płat skroniowy i stwierdził, że pacjent przypomina sobie dokładnie fakty z dzieciństwa.

Co ciekawe, profesor stwierdził, że podobne reakcje są wynikiem pobudzania różnych obszarów kory mózgowej, ale tylko stymulacja płatów skroniowych uruchamia ciąg wspomnień znaczących, spójnych, i "całościowych" w tym sensie, że zawierają one oryginalne wrażenia koloru, dźwięku, ruchu i emocji.

Szczególnie interesujące w tych badaniach jest to, że niektórych wspomnień wywołanych stymulacją elektryczną pacjent nie był w stanie przypomnieć sobie w zwykły sposób. Co więcej, wspomnienia te była bardziej szczegółowe i dokładne, podczas gdy te "zwykłe" stanowiły raczej uogólnienia. Penfield doszedł wiec do wniosku, że mózg rejestruje każdą informację, którą świadomie zauważa i że ta rejestracja ma zasadniczo charakter trwały, chociaż może ulec "zapomnieniu" w codziennym życiu.

W ostatnim okresie daje się zauważyć powrót do koncepcji Florensa, w myśl których każda część naszego mózgu może pamiętać wszystko. Model ten jest bliski idei hologramu. Ujmując rzecz w skrócie; jeśli przez płytkę szklaną przejdą dwie wiązki laserowe pod kątem prostym, na płytce tej powstanie nierzeczywisty, ale widoczny obraz trójwymiarowy. Fascynujące jest jednak to, że kiedy taką płytkę rozbić np. na 100 części, to każda z nich po prześwietleniu tymi dwoma wiązkami światła laserowego odtworzy w całości ten sam obraz oryginalny, chociaż nie tak ostry. Innymi słowy każda część hologramu przechowuje obraz całości.

Grupa brytyjskich uczonych z Davidem Bohmem na czele zasugerowała, że nasz mózg działa tak samo. Innymi słowy, każdy z wielomiliardowej rzeszy neurotransmiterów może być mini mózgiem, rejestrującym w jakiś zupełnie fantastyczny sposób wszystkie nasze doświadczenia życiowe, czego nie możemy wykryć naszymi ciągle niedoskonałymi przyrządami. Ale nawet ta niezwykła teoria nie pozwala jeszcze wyjaśnić, jak to się dzieje, że w snach możemy sobie tak dokładnie przypomnieć wydarzenia z przeszłości, że również na jawie "przypadkowo" przypominamy sobie szczegóły zdarzeń przeszłych, że spotykamy przypadki pamięci doskonałej, że takie a nie inne są dane statystyczne prof. Rosensweiga, wyniki badań prof. Penfielda, obliczenia prof. Anokhina i relacje ludzi, którzy przeżyli stan śmiertelnego zagrożenia.

Wydaje się, że w tym względzie "mimo osiągnięć techniki i cywilizacji ciągle jeszcze stoimy na progu niezwykłej, fascynującej wiedzy, podobnie jak pierwsi odkrywcy, którzy ruszyli na morski szlaki, gdy tylko przekonali się, że można zbudować statek".

ILE MÓZGÓW?

Współczesne badania nad pamięcią wsparło niedawne odkrycie. że tak naprawdę mamy dwa mózgi, nie jeden. Stwierdził to prof. Roger Sperry, laureat nagrody Nobla, autor przełomowych prac w tej dziedzinie. Sperry odkrył, że mózg każdego człowieka składa się z dwóch części, działających na wyższych poziomach fizjologicznych, z których każda charakteryzuje się innymi funkcjami mentalnymi.

W latach 80-tych badania Sperry'ego kontynuował prof. Eran Zaidel, który wykazał, że zakres funkcji kory mózgowej jest znacznie szerszy, niż uważano poprzednio i udowodnił, że obie półkule, niezależnie od siebie mogą przejmować funkcje całego mózgu. Te możliwości drzemią w każdej z nich. Trzeba je tylko obudzić.

To, czym zajmuje się cała kora mózgowa możemy dzisiaj przyporządkowywać lewej i prawej półkuli mózgu w następujący sposób:

Lewa półkula przetwarza nowe informacje na poziomie:

1. logiki,
2. słów,
3. zbiorów,
4. liczb,
5. kolejności,
6. liniowości,
7. analizy.

Natomiast prawa, w większości przypadków, posługuje się:

1. rytmem,
2. wyobraźnią,
3. snem na jawie,
4. barwą,
5. wymiarami,
6. relacjami przestrzennymi,
7. obszarem całości (Gestalt) czyli syntezą.

Sperry i inni wykazali, że im częściej obie półkule mózgowe pracują jednocześnie, tym bardziej każda z nich korzysta na tej współpracy. Na przykład studiując muzykę lepiej poradzisz sobie z matematyką - i odwrotnie. Z kolei jeśli uczysz się tańczyć, lepiej pójdzie ci nauka języków, a ucząc się języków będziesz miał większą kontrolę nad ruchami ciała. Jesteś dobry w matematyce, więc zapewne lepiej odtwarzasz stosunki przestrzenne i na odwrót, itd. I, co jest pewne, im bardziej wykorzystujesz wszystkie te możliwości, tym bardziej chłonna staje się twoja pamięć, i tym przyjemniejszy i łatwiejszy staje się sam proces zapamiętywania.